Vanitas poprzez wskazywanie na marność ziemskiego życia człowieka koncentrował jego potrzeby na sferze duchowej oraz dążeniu do zbawienia. Z tego względu tak chętnie był wykorzystywany w sztukach plastycznych i piśmiennictwie średniowiecznym, szczególnie tym pochodzącym z końcowej fazy epoki, która przypadała na wiek XV.
Przykładem oddziaływania tematyki wanitatywnej w owym czasie jest „Skarga umierającego”. Utwór ten, znany z dwóch średniowiecznych przekazów, płockiego i wrocławskiego, jest prawdopodobnie przekładem czeskiej pieśni „O rozdzieleniu duszy z ciałem”. Przekaz płocki zbudowany jest z 22 zwrotek ułożonych w kolejności abecedarnej. Jego tematem są narzekania umierającego człowieka, który wspomina o tym, że czuje się oszukany przez świat, który go zwodził, pociągał swoimi fałszywymi modami, przesłaniającymi mu fakt krótkości ludzkiego życia i potrzebę troski o własne zbawienie. Kresem życia każdej jednostki i jedyną wartościującą instancją staje się w oczach umierającego Bóg, do którego zwraca się on z prośbą o ratunek przed potępieniem za swe pełne grzechu życie, co stanowi motyw znamienny dla tzw. sztuk dobrego umierania (ars bene moriendi). Zawarte w utworze rozważania o pośmiertnych losach człowieka tworzą ponadto pogląd eschatologiczny typowy dla średniowiecza, który oddziaływał na wyobraźnię odpowiednio perspektywą piekła lub nieba.
W „Skardze umierającego” motyw vanitas występuje obok innych immanentnych dla średniowiecza motywów, takich jak choćby śmierć. Swoista koegzystencja obu tych toposów często wykorzystywana była w ówczesnej literaturze i sztuce, mając swoją emanację również w przedstawieniach typu danse macabre, ukazujących taneczny korowód Śmierci, czy w motywie ubi sunt. Taki stan rzeczy świadczył o tym, jak bardzo vanitas jest motywem pojemnym, będącym niemalże w symbiotycznym stosunku z innym pokrewnymi mu zagadnieniami.